Democratische controle
Coronamaatregelen komen straks in een permanente wet, maar waarom is dat nodig?
Minister Ernst Kuipers van volksgezondheid wil de optie om pandemiemaatregelen te nemen blijvend vastleggen in de wet. Wat betekent dat voor de democratische controle door de Tweede Kamer?
Trouw, Marten van de Wier
Afstand houden verplichten, het sluiten van publieke plekken of het dragen van een mondkapje: de mogelijkheid dat soort maatregelen te nemen, wil minister van volksgezondheid Ernst Kuipers vanaf september permanent in de wet verankeren. Dat blijkt uit een brief die Kuipers woensdag naar de Tweede Kamer stuurde. De Tweede Kamer moet wel steeds vooraf instemmen, zo wil Kuipers.
Kuipers werkt aan een blijvende wijziging in de Wet publieke gezondheid, ter vervanging van de tijdelijke coronawet. Het plan leidde meteen tot felle reacties op Twitter, vooral bij critici van de coronamaatregelen. Hun commentaar: zie je wel, die maatregelen die tijdelijk zouden zijn, daar zitten we nu toch voor altijd aan vast.
Jan Brouwer, hoogleraar Algemene Rechtswetenschap aan de Rijksuniversiteit Groningen, ziet de voorgenomen wetswijziging juist als ‘een grote verbetering’. In de oude situatie was volgens hem de democratische controle op coronamaatregelen veel minder goed geregeld.
Op de eerste coronamaatregelen had de Tweede Kamer nauwelijks invloed
“De Wet Publieke Gezondheid bood voorheen alleen ruimte om besmette mensen aan te pakken”, legt Brouwer uit. Dan gaat het bijvoorbeeld om het verplichten van quarantaine of isolatie. “Maar niet om maatregelen te nemen voor het gezonde deel van de natie. Daar is – tot de coronapandemie – nooit aan gedacht.”
Omdat de wet die ruimte niet bood, nam het kabinet aan het begin van de pandemie maatregelen via noodverordeningen ‘in een oekaze met de voorzitters van de veiligheidsregio’s’, stelt hij. Dan gaat het bijvoorbeeld over de verplichting anderhalve meter afstand te houden. Democratische controle was daarbij afwezig, en volgens Brouwer rammelde ook de juridische onderbouwing.
Pas sinds februari stemt de Kamer vooraf over de coronaregels
Pas in december 2020 kwam er een tijdelijke coronawet, die sindsdien steeds is verlengd. De Tweede Kamer stemde eerst achteraf pas in. Pas sinds februari dit jaar is de democratische legitimering verder verbeterd, en stemt de Kamer vooraf in met verlening van de wet. Voor het laatst gebeurde dat in april.
In de plannen van Kuipers wordt de controle door de Tweede Kamer beter verankerd, stelt Brouwer. De coronamaatregelen liggen als het ware in de opslag, maar mogen door het kabinet niet zomaar worden gebruikt.
Eerst moet de Tweede Kamer instemmen met het in stelling brengen van de maatregelen via een ‘duidelijke en eenvoudige procedure’, zo schrijft Kuipers aan de Kamer. Pas daarna kan het kabinet ervoor kiezen ze in te zetten. De Kamer kan die bevoegdheid ook weer intrekken.
De vraag rijst of er nog wel directe dreiging is door corona
De blijvende wetswijziging is volgens het kabinet nodig omdat het moment dichterbij komt dat de tijdelijke coronawet ‘redelijkerwijs’ niet meer verlengd kan worden. Er moet daarvoor sprake zijn van een ‘directe dreiging’ van een snelle toename van het aantal patiënten. Volgens het kabinet is die dreiging er nu, maar de Raad van State, die over alle wetten adviseert, wierp eerder de vraag op of dat nog wel zo is.
Toch vindt de Raad van State het ook zonder directe dreiging nodig dat het kabinet snel in kan grijpen, voor het geval de coronapandemie zich ongunstiger ontwikkelt dan verwacht. Zonder aanpassing van de Wet Publieke Gezondheid is de overheid waarschijnlijk ‘opnieuw te laat’, zoals bij de eerste coronagolf. Met mogelijk ernstige gevolgen voor de volksgezondheid, waarschuwt de Raad.
Ingrijpen kan straks sneller
“Je wilt snel kunnen ingrijpen, zonder het hele wetgevingsproces te hoeven doorlopen”, zegt Brouwer. “Dat kan straks. De gewijzigde wet biedt een raamwerk. De Tweede Kamer moet nog wel instemmen. Maar de Raad van State hoeft geen advies te geven, en de Eerste Kamer hoeft er niet over te stemmen.”
Maar: de wetswijziging betekent wel dat ingrijpende vrijheidsbeperkende pandemiemaatregelen straks permanent klaarliggen. Bestaat dan niet het risico dat het kabinet er in de toekomst te snel naar grijpt? Brouwer is daar niet bang voor. “De democratische controle is gegarandeerd”, stelt hij. “Al kan ik me voorstellen dat de oppositie in het parlement misschien bang is dat de coalitiepartijen al snel onder een hoedje spelen met het kabinet, en zo zorgen voor een meerderheid.”
Maar volgens Brouwer kan het kabinet, ook los van deze wet, in crisissituaties altijd maatregelen opleggen. Dan kan het maar beter netjes geregeld zijn. “En naar mijn mening is het kabinet ook de afgelopen periode redelijk terughoudend geweest bij het inzetten van deze maatregelen.”