Historicus Robin te Slaa: ‘Forum vertoont verschillende kenmerken van het fascisme’

Wereldwijd is het een trend: de opmars van autoritair rechts op het politieke toneel. De meest recente overwinning behaalde het rechtse front onlangs in Italië. Daar won politica Giorgia Meloni met een partij die wortelt in het fascisme van Mussolini glorieus de verkiezingen. Ook elders rommelt het. Denk aan premier Victor Orbán die in Hongarije de rechtsstaat sloopt, Donald Trump die zijn schaduw blijft werpen over de Amerikaanse politiek en in Nederland Forum voor Democratie dat hier pleit voor ‘tribunalen’. En dit is nog maar een beperkte selectie. Het zijn, kortom, niet meteen hoopvolle tijden voor degenen die de democratische rechtsstaat een warm hart toedragen.

Wie in het Nederlandse taalgebied iets wil weten over het fascisme in heden en verleden, komt vroeg of laat uit bij de historicus Robin te Slaa. Hij geldt als kenner van de geschiedenis van het rechts-extremisme in Nederland en daarbuiten.

De parallellen met het verleden dringen zich op. Herhaalt de geschiedenis zich? Zien we een terugkeer van het fascisme uit de jaren twintig en dertig?

“Je ziet vaak dat het huidige rechts-populisme wordt vergeleken met het historische fascisme zoals dat zijn stempel heeft gedrukt op de vorige eeuw. Daarbij wordt vooral gewezen op zaken als het agressieve nationalisme, xenofobie, kritiek op de parlementaire democratie. Mijn standpunt is dat het maken van vergelijkingen nuttig en verhelderend kan zijn. Voorwaarde daarbij is wel dat niet alleen bepaalde in het oog springende overeenkomsten, maar ook essentiële verschillen in acht worden genomen. Helaas gebeurt dat bij het maken van de vergelijking tussen rechts-populisme en fascisme vaak niet. Daarmee worden verscheidene fundamentele kenmerken van beide stroming miskend.”

Wat is volgens u zo’n belangrijk verschil?

“Rechts-populisten streven niet naar de verwezenlijking van fascistische idealen als het scheppen van een nieuwe mens en beschaving, een klassenoverstijgende en collectivistische samenleving en een derde weg tussen kapitalisme en socialisme. Zelfs bij populistische leiders met een onmiskenbaar autoritair karakter, zoals Bolsonaro, Orbán en Trump, zijn dergelijke utopische visioenen van het fascisme nagenoeg afwezig.”

Nog een verschil: de meeste rechts-populisten verwerpen vaak niet het beginsel van democratie, zoals fascisten doen. Ze willen juist méér democratie.

“Inderdaad, vrijwel alle huidige rechts-populisten gaan er, anders dan fascisten, niet van uit dat de massa politiek handelingsonbekwaam is en zich laat leiden door irrationele driften. De meesten van hen willen om principiële redenen de invloed van het ‘zuivere’ volk op het openbaar bestuur zo veel mogelijk vergroten om daarmee de macht van ‘de corrupte elite’ te breken. Zij pleiten om deze reden voor de invoering van meer directere vormen van democratie, zoals bindende referenda en volksraadplegingen.”

 

Suggereert dit dat rechts-populisme relatief ongevaarlijk is?

“Absoluut niet! Het rechts-populisme vormt op dit moment zelfs een veel groter gevaar dan het fascisme, waarvan de aantrekkingskracht nog altijd zeer beperkt is door de herinnering aan alle misdaden die zijn begaan in zijn naam. Het voorbeeld van Meloni toont dit duidelijk aan. Ik geloof niet dat zij zo’n verkiezingsoverwinning had behaald als zij geen afstand had genomen van Mussolini.

“In het algemeen kun je zeggen dat rechts-populisten met hun retoriek en optreden, zowel in de oppositie als aan de macht, de democratische rechtsstaat, de pluriforme samenleving en de vrije pers ondermijnen. Zij keren zich niet alleen tegen gehate ‘elite’, maar willen ook dat ‘de algemene wil’ van de dominante etnische bevolkingsgroep prevaleert boven de rechten van minderheden.”

Te Slaa beschrijft samen met historicus Edwin Klijn momenteel de opkomst en ondergang van de NSB. De eerste twee delen daarvan zijn al verschenen en werden lovend besproken.

Vanaf deze week ligt zijn nieuwste boek in de winkels. Fascisme, oorsprong en ideologie luidt de titel en het is een grondige herziening van een eerdere studie die Te Slaa over dit onderwerp schreef. Zo voegde hij speciaal voor deze nieuwe uitgave een hoofdstuk over Thierry Baudet en zijn partij Forum voor Democratie toe. ‘Homeopathisch verdund fascisme?’ staat er als vraag boven.

Te Slaa laat er geen misverstand over bestaan: “Baudet en Forum voor Democratie vertonen inmiddels verschillende kenmerken van het fascisme. Al is dat door de dikwijls gecamoufleerde vorm ervan via zogeheten dogwhistles of verhullend taalgebruik lang niet voor iedereen altijd even duidelijk. Dan gaat het over ‘homeopathische verdunning’ en ‘globalisten’. Daardoor is het niet voor iedereen even makkelijk te herkennen.”

U bent niet de enige die stelt dat Baudet en zijn partij een gevaar zijn voor de democratische rechtsorde. Maar wat maakt het denken van hem specifiek fascistisch?

“Denk aan een biologisch gefundeerd racisme dat uitgaat van de superioriteit van het Arische ras, het waanbeeld dat er een Joods complot bestaat om de wereld te overheersen, het idee dat het eigen volk en de westerse wereld in een existentiële crisis verkeert, het streven naar een nationale wedergeboorte, bij Baudet aangeduid als renaissance, die door een wilskrachtige voorhoede in gang moet worden gezet. Zelfs het idee dat er van geweld een regeneratieve kracht uit kan gaan tref je inmiddels aan bij Baudet en Forum voor Democratie.

“De kopstukken van Forum voor Democratie wakkeren doelbewust de maatschappelijke polarisatie aan. Evenals de vijandigheid tegenover de parlementaire democratie, de rechtsstaat, de pluriforme samenleving, de wetenschap en de vrije pers. Zij doen dit op structurele wijze door het verspreiden van desinformatie, complottheorieën en fascistische, racistische en antisemitische denkbeelden.”

Waartoe kan dit alles leiden?

“Met hun uitspraken over tribunalen, landverraad en zelfs massamoord op de eigen bevolking en een geoorloofde opstand tegen het ‘door en door verrotte, corrupte systeem’, maken zij intimidatie en geweld tegen tegenstanders moreel aanvaardbaar voor een deel van hun aanhangers. Het gevaar gaat veel verder dan online terreur en geweld bij demonstraties of protestacties.

“Een door de omvolkingspropaganda van Forum geïnspireerde lone wolf als Breivik of Tarrant is een reëel scenario waarmee rekening dient te worden gehouden.

“Het gevaar beperkt zich echter niet alleen daartoe. Vorig jaar rapporteerde de AIVD dat veel rechts-extremisten verwachten dat binnen vijf tot tien jaar een gewelddadige strijd zal losbarsten in Nederland. De ontketende rassenoorlog moet de mogelijkheid scheppen voor het stichten van een zogeheten fascistische, witte etno-staat.

“Het is niet onaannemelijk dat FvD verder radicaliseert en de grenzen tussen deze partij en haar extreemrechtse Umwelt de komende jaren nog meer zullen vervagen. Het is dan de vraag in hoeverre een partij die nu een volksopstand tegen de democratische overheid propageert zich straks werkelijk afzijdig kan houden zonder bij een deel van zijn aanhang zijn geloofwaardigheid te verliezen.”

 

U ziet parallellen met het verleden. Wat is de kern van het fascisme zoals dat in het interbellum vorm kreeg?

“De mythe van nationale wedergeboorte staat centraal in het fascisme en komt bijvoorbeeld in uiteenlopende bewoordingen in Mein Kampf talloze keren voor. Hetzelfde is het geval in het hoofdwerk van nazi-ideoloog Alfred Rosenberg, maar ook in de propaganda en publicaties van de NSB en andere fascistische bewegingen.

“Fascisten waren ervan overtuigd dat door deze nationale wedergeboorte een geïdealiseerd, glorieus verleden en een nog grootsere toekomst zouden samensmelten in een nieuw fascistisch tijdperk.

“De messianistische verwachting dat er met de fascistische revolutie een nieuwe tijd zou aanbreken was een geloofsartikel voor fascisten.

“In Italië stelde Mussolini’s regime een nieuwe jaartelling in en de nazi’s spraken van hun duizendjarig rijk. In ons land kondigde de NSB voortdurend de komst van ‘de nieuwe tijd’ aan.”

In het verleden werden fascisten vaak weggezet als nihilisten. Maakt die idealistische bevlogenheid deze ideologie niet des te gevaarlijker?

“Zeker. Veel gevaarlijker zelfs! Er ging van de idealen van het fascisme een ongelooflijke mobiliserende en fatale aantrekkingskracht uit. Miljoenen mensen geloofden in de vorige eeuw heilig in de doelstellingen van het fascisme.

“Het fascisme bood zijn enthousiaste aanhangers idealen om voor te leven, te sterven en te doden. Talrijke fascisten toonden zich bereid tot het brengen van grote persoonlijke offers, maar ook tot begaan van gruwelijke misdaden om hun idealen te verwezenlijken.”

U en andere historici zien zelfs overeenkomsten met religie.

“In de door wetenschap en rationalisme onttoverde moderne wereld nam het fascisme vaak de vorm aan van een nieuwe, seculiere religie. Het voorzag daarmee in bepaalde irrationele en spirituele behoeften die leefden bij miljoenen van zijn volgelingen. Aan Mussolini en Hitler werden bovenmenselijke eigenschappen toegeschreven.

“Na de mislukte aanslag op Hitler in juli 1944 rapporteerde de Sicherheitsdienst dat veel Duitsers het feit dat Hitler gespaard was gebleven, beschouwden als teken van de Voorzienigheid en als aanwijzing dat de oorlog nog altijd gewonnen kon worden. Zeer veel burgers, zo stelde de Sicherheitsdienst, hadden ‘mystieke en religieuze associaties met de persoon van de Führer’. Je kunt het wezen van het fascisme niet begrijpen zonder oog te hebben voor de idealistische en religieuze kant ervan.”

Het fascisme is dikwijls een weinig systematische hutspot aan ideeën en opvattingen. Hoe lastig is het om fascisme te analyseren als ideologie?

“Het op rationele wijze denkbeelden en opvattingen analyseren die ons tegenwoordig vaak als uiterst irrationeel voorkomen is niet altijd een gemakkelijke taak. Hierbij moet trouwens ook erkend worden dat fascisten zelf ook hebben bijgedragen aan het misverstand dat zij er nauwelijks denkbeelden op nahielden. Vanuit hun vitalistische en activistische levenshouding stelden zij ‘de daad’ – het handelen – altijd boven de theorie. Door te stellen dat het fascisme geen canon van denkers had, kan gemakkelijk een verkeerde indruk worden gewekt dat het fascisme leed aan ideeënarmoede.

“Het fascisme putte echter rijkelijk uit het gedachtegoed van vooraanstaande denkers als bijvoorbeeld de filosoof Nietzsche, de Franse massapsycholoog Gustave Le Bon en de rassenideoloog Houston Stewart Chamberlain en voegden elementen daaruit samen – dikwijls in geradicaliseerde en gevulgariseerde vorm – tot een nieuwe ideologie.”

Nog even over Baudet en zijn partij. Sommigen suggereren om geen aandacht meer te besteden aan Baudet. Bent u het daarmee eens?

“Negeren en doodzwijgen is volgens mij absoluut geen optie. Hiermee helpen we onbedoeld mee aan het normaliseren van de radicale opvattingen van Forum. Ik zou willen pleiten voor een offensieve benadering waarbij de confrontatie wordt aangegaan en de ware aard van Forum wordt ontmaskerd. Bestuurders, volksvertegenwoordigers, opiniemakers, journalisten, wetenschappers en anderen moeten zich nadrukkelijk uitspreken tegen de radicale denkbeelden die door Forum worden uitgedragen en erop wijzen wat deze opvattingen in de praktijk gebracht, zouden betekenen. Een volksopstand en tribunalen voor mensen die van landverraad of massamoord op hun eigen bevolking worden beschuldigd. Waar komt dat op neer?”

U maakt zich onomwonden zorgen. Wat is uw missie?

“Ik geloof in de beginselen van de democratische rechtsstaat en constateer dat deze stelselmatig worden ondermijnd door Forum. Hier ben ik bezorgd en verontwaardigd over. Als historicus die zich bezighoudt met de bestudering van het fascisme kan ik wijzen op bepaalde overeenkomsten met bewegingen uit de vorige eeuw die anderen minder snel zouden opvallen. Dat beschouw ik inderdaad als een taak van mij.”

Robin te Slaa Fascisme, oorspong en ideologie Boom; 352 blz, € 29,90

Lees ook: